بررسی نقش اصلاحات غربی در تاریخ معاصر ایران: - از صدر مشروطیت تا پیروزی انقلاب اسلامی

در صدر مشروطیت برای اولین بار دکترین اصلاحات غربی در چارچوب فضای باز سیاسی توسط ایادی انگلیس و به کمک مستقیم سفارتخانه این کشور صحنۀ سیاسی ایران آورده شد نگاهی به تاریخ 150 سالۀ انتشار روزنامه در ایران نشان می دهد که در دو مقطع تاریخی مطبوعات بدون نیاز به کسب اجازۀ انتشار و بدون هیچ گونه کنترلی از سوی حکومتها به صورتی متنوع منتشر شده اند یکی از این دوره ها اوایل انقلاب مشروطیت از مقطع فرار و پناهندگی محمد علی شاه قاجار به سفارت روسیه و متعاقباً خروج او از کشور تا پیشروی نیروی روسیه در خاک ایران از 23 تیرماه 1288 تا دوم دی ماه 1290 بوده است (مقطع دیگر اوایل انقلاب اسلامی از فرار شاه از کشور تا حملۀ ارتش عراق به ایران از 26 دی ماه 1357 تا اول مهرماه 1359 می باشد.) تهاجم تفکرات غربی و غرب زندگی در آستانۀ صدور فرمان مشروطیت در سال 1285 شکل گرفت و طی پانزده سال به نقطۀ اوج رسید. در این مقطع زمانی برای اولین بار دکترین فضای باز سیاسی به مرحلۀ اجرا گذارده شد. در این مقطع زمانی یعنی از سال 1285 تا 1290 مطبوعات در ایران رشد چشمگیری یافت، بطوریکه برخی از تاریخ نگاران مطبوعات ایران این دوره را عصر طلائی روزنامه نگاری ایران نامیده اند. برخی از مطبوعات در این دوره به شکل برنامه ریزی شده چنان جو و وفضائی در ایران پدید آوردند که در آن جوامع غربی، کعبه آمال و مدینۀ فاضله معرفی می شد و هویت ایرانی بشدت مخدوش می گشت. این روزنامه ها که اکثراً توسط عوامل سازمان فراماسونری و با پشتیبانی مستقیم سفارت انگلیس منتشر می گشت، ارزش های اسلامی را بشدت زیر باران حملات خود می گرفتند و حملات گسترده و برنامه ریزی شده را علیه روحانیت و آزادیخواهان واقعی طراحی و سازماندهی می نمودند.
برای شناخت بیشتر این فضا می توان به رسالات میزا ملکم خان و روزنامه های قانون به سردبیری تقی زاده رجوع نمود از 23 تیرماه 1288 تا دوم دیماه 1290 یعنی ظرف 891 روز 86 روزنامۀ جدید در نقاط مختلف کشور آغاز به انتشار کرد یعنی به طور متوسط هر یازده روز یک روزنامۀ جدید در ایران متولد گردید اگر چه عمر بسیاری از آنها کوتاه بود. مشخصه دیگر این دوره علاوه بر تهاجم گسترده و برنامه ریزی شده محافل سیاسی خاص و وابسته و همچنین برخی از مطبوعات به ارزش های اسلامی- مبانی فرهنگ خودی و هویت ایرانی و تبلیغ شدید ارزش های غربی، سرمایه گذاری بر روی اختلافات خصمانۀ احزاب و نیروهای سیاسی معتقد به مشروطیت بود. این اختلافات از سوی ایادی وابسته به فرماسونری و انگلیس به شدت تقویت می گردید.1 نیروهای سیاسی جامعه به دور بخش دمکراتها و اعتدالیون تقسیم شده بودند در زیر مجموعۀ این دو حزب گروهها و محافل سیاسی متعددی قرار داشتند که اختلافات را در جامعۀ ایران تشدید می نمودند و مجموعۀ این عوامل از سوی دول خارجی تقویت می شدند. دموکراتها در تبلیغات خود اعتدالیون را ارتجاعی- کهنه پرست- مستبد و اشراف معرفی کردند و اعتدالیون در تبلیغات خود دموکراتها را تندرو- فاسد- مخالف اسلام و لامذهب معرفی می نمودند. حاصل و نتیجۀ چنین فضائی استفاده از اهرم فضای باز سیاسی و اصلاحات غربی توسط انگلیس برای منحرف ساختن نهضت مشروطیت از مسیر اصلی- سرکوب آزادیخواهان واقعی- حمله به اسلام- تجزیۀ روحانیت- حذف فیزیکی رهبران نهضت مانند شهید مدرس- ستارخان- میرزاکوچک خان- شیخ فضل ا... نوری- آیت ا... طباطبائی و بهبهانی و ... از صحنۀ سیاسی- شکستن وحدت اجتماعی مردم ایران- زمینه سازی برای حاکمیت رضاخان و رژیم پهلوی و تثبیت حاکمیت انگلیس بر مقدرات ایران بود.

نهضت ملی شدن صنعت نفت

در طی سالهای 1329 تا 1332 مجدداً جنبش اسلامی و حرکت توده های مردم مسلمان ایران در شکل نهضت ملی علیه استعمار خارجی برای ملی کردن صنعت نفت و کوتاه کردن دست استعمار از ذخایر و منابع حیاتی ملت ایران شکل گرفت. انگلیس با ایجاد فضای باز سیاسی و طرح مسئله اصلاحات به سبک غربی در ایران در صدد بهره برداری از دکترین آیزنهاور و جلب حمایت آمریکا برآمد و با ایجاد اختلاف در کادر رهبری مبارزات مردم- تضعیف روحانیت- منحرف کردن نهضت مردم از مسیر اصلی- تضعیف اسلام- تخریب چهره های مبارز بویژه آیت ا... کاشانی- تقویت کمونیزم و حزب توده و قرار دادن آن در مقابل اسلام و نیروهای مسلمان- تقویت ناسیونالیزم و ملی گرائی و بزرگ نمایی خطر آنها- تثبیت دوبارۀ قدرت شاه- تقویت رژیم شاهنشاهی- تثبیت سلطۀ انگلیس و آمریکا و نهایتاً خاموش ساختن جنبش و سرکوب مردم، به استحاله نهضت ملی و شکست آن مبادرت ورزید. در این راستا دکترین فضای باز سیاسی و اصلاحات غربی دقیقاً در خدمت اهداف فوق الذکر قرار گرفت. پرچمداران شعار فضای باز سیاسی و مجریان آن در احزاب و مطبوعات با فراهم آوردن فضایی که موجبات شکست نهضت مشروطیت را به وجود آورد زمینه های کودتای ننگین 28 مرداد را فراهم آوردند این عناصر که در طی سالهای 1328 تا 28 مرداد 1332 پرچم آزادی خواهی را به دوش خود حمل می کردند و روحانیت و مبارزین مسلمان را ارتجاعی و کهنه پرست قلمداد می نمودند پس از کودتا یا از جاسوسان آمریکا- انگلیس و روسیه از کار درآمدند یا به عنوان عضو سازمان فرماسونری در اسناد منتشر شده معرفی گردیدند یا پس از کودتا در رژیم منفور پهلوی پست و مقام گرفتند. جالب توجه اینکه بررسی های تاریخی و اسناد مکتوب نشان می دهد که نوک تیز حملات این عناصر مزدور در سایۀ استراتژی و شعار فضای باز سیاسی حمله به اسلام- روحانیت- ایجاد تفرقه در جامعه- اختلاف در صفوف مبارزات نهضت ملی- تضعیف ارزش های اسلامی- تخریب چهره های مبارز مسلمان- ترور شخصیت آنها و ریختن آب به آسیاب کودتاگران بود. تمام اقدامات فوق الذکر به نام اصلاحات و حمایت از آزادی و فضای باز سیاسی صورت می گرفت که حاصل آن شکست نهضت ملی و تثبیت حاکمیت مجدد استعمار و استبداد شد. پس از تحقق این اهداف که با پیروزی کودتای 28 مرداد متحقق گردید، حضرات پرچم فضای باز سیاسی را پایین آوردند و شعار آزادی و آزادیخواهی را کنار گذاشتند و اکثر به دامان کادرهای مرکزی حزب توده- لیبرالها- برخی از اعضای جبهۀ ملی و اکثر روزنامه هایی که رسالتی جز حمله به آیت ا... کاشانی- حوزه های علمیه- استقلال طلبان- روحانیت و اسلام نداشتند در زمرۀ این عناصر بودند. حتی افرادی نظیر بختیار از جبهۀ ملی نقششان را تا روزهای آخر سرنگونی رژیم شاه در سال 1357 ادامه دادند.

دکترین کندی و فضای باز سیاسی در سال 1339 الی 15 خرداد 1342

دکترین جان اف کندی تحت نام اتحاد برای پیشرفت عنوان گردید که بر اساس آن در زمینۀ سیاست خارجی برنامه ای اتخاذ شد که برای تشویق اصلاحات مسالمت آمیز از بالا به منظور متوقف کردن انقلاب خشونت بار از پایین تدوین شده بود. به عبارت دیگر حزب دموکرات و کندی معتقد بودند برای ممانعت از فروپاشی رژیم های متحد آمریکا نظیر رژیم پهلوم، می بایستی به اصلاحات سیاسی- اجتماعی و اقتصادی دست زد. این اصلاحات باید توسط دولتمردان طراز اول رژیم های متحد آمریکا در اشکار ایجاد فضای باز سیاسی- دادن آزادی های اجتماعی مطبوعاتی و رعایت حقوق بشر توأم با اصلاحات اقتصادی صورت پذیرد. دکترین کندی در صدد بود رژیم های ناتوان و غیر محبوب آمریکای لاتین و خاورمیانه را در شرایطی قرار دهد تا با اعلام اصلاحات سیاسی- اقتصادی و اجتماعی تحت لوای فضای باز سیاسی از انقلاب و فروپاشی مصوی بمانند. دکترین کندی مبتنی بر فضای بازسیاسی و اصلاحات اقتصادی- اجتماعی چهار نتیجۀ سیاسی به دنبال داشت. 1- حفظ رژیم شاه و مقابله با تغییر ساختار سیاسی به سود ملت ایران. 2- افزایش نفوذ و سلطۀ آمریکا بر ایران. 3- سرکوب مبارزین با کشتار بی رحمانه و وحشیانۀ مردم در 15 خرداد 1342. 4- تصویب طرح اسارت بار و ذلت آور کاپیتولاسیون. دولت آمریکا و کندی از اهرم اصلاحات و فضای باز سیاسی برای تحقق اهداف فوق الذکر و تداوم بقای رژیم منفور شاه استفاده نمود. د- فضای باز سیاسی در آستانۀ پیروزی انقلاب اسلامی استراتژی اصلاحات غربی و فضای باز سیاسی یک بار دیگر در اواخر سال 1355 همزمان با اوج گیری مبارزات مردم علیه رژیم منفور شاه و قدرتهای سلطه گر خارجی پدیدار گشت و هدف آن بیشتر مبتنی بر استراتژی کندی در سال 1339 به منظور انحراف مبارزات مردم و حفظ رژیم شاه بود. البته نوعی رقابت میان آمریکا و انگلیس برای افزایش بیشتر نفوذ و سلطه بر ایران در آن بی تأثیر نبود. اما عمق مبارزات مردم و رهبری داهیانۀ امام خمینی (رحمت الله عليه) امکان هرگونه مانوری را از دکترین فضای باز سیاسی سلب نمود و انقلاب اسلامی ایران با قدرت و اقتدار وصف ناشدنی به پیروزی رسید. خط مشی اصلاحات غربی و فضای باز سیاسی برای اولین بار در طول تاریخ معاصرایران در این مقطع زمانی به دست امام و هوشیاری ملت مسلمان ایران عقیم ماند و عملاً شکست خورد و این اولین تجربۀ ناموفق دکترین فضای باز سیاسی در ایران بود.

پي نوشت:

1. برای دستیابی به آمار روزنامه های منتشر شده در این دوره از منابع زیر استفاده شد. تاریخ مطبوعات نوشتۀ ادوار براون- تاریخ مطبوعات نوشتۀ صدر هاشمی- انقلاب- مطبوعات و ارزش ها نوشتۀ محسنیان راد- تاریخ سانسور مطبوعات نوشتۀ کوئل کوهن- جلد دوم فهرست روزنامه های کتابخانۀ ملی- مطبوعات سیاسی نوشتۀ ذاکر حسین- سیر تحول ارتباطات اجتماعی نوشتۀ دکتر حمید مولانا و فهرست روزنامه های آستان قدس- مرکز اسناد دانشگاه تهران و میکرو فیلم های کتابخانه مرکزی.

منبع:

اينجا ايران است: حسين واعظي،اداره فرهنگي ستاد مشترك سپاه .